Inventario da Exposición ‘Memoria Santa’
A partires deste sábado 3 de abril e ata o día 26, terémo-la posibilidade única de ver expostas as reliquias máis importantes do noso patrimonio relixioso referente á Semana Santa na sala de exposicións do Mercado Vello. Moitas gracias a Xabier por deixarnos publicalo.
DOMINGO DE RAMOS
Adoita utilizarse a parroquial. Cara ós anos 20 foi mercada en Porto (Santiago de Compostela) estoutra cruz con máis apariencia que valor e con grande incomodidade para ser transportada polo seu peso (140 cm e case 20 kilos). Nembargantes, vai ser utilizada con frecuencia nas solemnidades, entre elas a do Corpus.
No Domingo de Ramos, a Cruz Procesional aparecía sempre adornada con ramas (olivo especialmente), elemento fundamental e simbólico deste día.
Os ciriais acompañaban á cruz nas procesións da vila, ademais de esa función de acompañamento da cruz, abrían as dúas filas laterais da procesión. No caso de A Vilavella os ciriais eran substituidos por dúas cruces de guión, que fan xogo coa cruz procesional (ver fotografía). Na procesión da Soedade (na noite do Venres Santo) levábanse dous farois, neste caso podemos ver dous de folla de lata (s. XIX) que co tempo foron trocados polos que logo veremos na procesión do Venres Santo (s. XX).
Existía no mundo xudeu unha festa na que a cidade de Xerusalén saía ó monte das oliveiras a vivir durante unha semana en tendas (A festa dos Tabernáculos-das Chozas ou Tendas). O pobo de Israel quería lembrar así que durante corenta anos vivira na provisionalidade dunha tenda no deserto. O oitavo día da Festa o pobo regresaba á cidade con polas de oliveira coas que construiran esas tendas, festexando que Deus lles dera unha terra prometida e unha Cidade Santa: Xerusalén. Na entrada en Xerusalén o pobo alzaba os ramos e entoaba himnos de louvanza, entre eles o denominado Hallel (Salmo 114) do que nace a expresión Aleluia. Na entrada de Xesús en Xerusalén atopámonos ó pobo no regreso á Cidade Santa, entoando o Hallel, pero cun elemento novo: O Salvador que chega a Xerusalén.
No Domingo de Ramos en Galicia o loureiro é a especie máis utilizada neste día, buscábanse os froridos. Nalgúns casos os ramos eran de grandes dimensións e mesmo se competía con eles. No século XX chegaron as palmas, que diferenciaban unha capacidade económica de adquisición e que logo adornaban nos balcóns.
En col ó ramo existían supersticións, queimábase durante as tormentas para calmalas ou púñase en lugares estratéxicos da casa creendo nunha especial protección.
Era propio vestir de novo nese día, na medida das posibilidades económicas. Por ese motivo as primeiras fotos que a xente maior acostuma gardar da súa nenez son as deste día.
Xesús bendí ás xentes na súa entrada a Xerusalén montado nunha burriña. Antes da celebración do Domingo de Ramos lese na entrada da Igrexa a lectura desa solemne entrada e o sacerdote bendí ás xentes e ós ramos asperxendo co hisopo ou aspersor.
Naveta (x. XVIII)
Soporte de Incensario (s. XX)
O incenso era unha ofrenda que os sacerdotes do templo utilizaban como louvanza a Deus. O símbolo da súa ascensión ó ceo simbolizaba o sentido orante do ser humano cara a Deus.
O presente incensario foi realizado nos seus obradoiros en Mondoñedo por Vicente Jerónimo Varela, tal e como figura na marca de prateiro. Os espellos do seu deseño son propios de este autor que mesmo os inclúe na confección dos seus retablos (retablo da Igrexa de San Pablo de Riobarba).
Acompaña ó incensario unha factura coa sinatura do autor que se conserva no Arquivo Parroquial de As Pontes.
A naveta tamén é fabricación do mesmo autor e cumpría a función de transportar o incenso.
Carraca (s. XX)
Campaiñas (s. XIX)
Utilizábanse no momento de alzar, dándolle así un especial significado. Nos días de duelo da Semana Santa eran substituidas pola carraca. Acompañaban a procesión do Domingo de Ramos, sendo levadas por un monago. As campaíñas utilizábaas tamén o monago ou sacristán xunto cun candil- que acompañaba ó sacerdote a levar a comunión ou a unción ós enfermos.
As campás repinicaban dun xeito especial na procesión do Domingo de Ramos. O Venres Santo permanecían en silencio e non voltaban soar ata a mañá do Domingo de Resurrección, no intre en que no adro da Igrexa se atopaban no Encontro de Resurrección a Virxe co seu Fillo.
A Capela de Illade foi derruida no 1981. O seu retablo facía parella co da Capela de O Caneiro, ambos retablos foran trasladados no 1908 dende os laterais da Igrexa Parroquial onde estaban situados facendo conxunto co altar maior.
Por Enrique Rivera Rouco
Se diferenciaban dos repiques: el general y el solemne. En el primero eran usadas las dos campanas mayores (grande y pequeña). Comenzaba con una entrada rápida, de unos diez segundos en cada una, y seguía alternándolas ágilmente durante unos cuatro o cinco minutos. Para el solemne eran necesarios dos campaneros y utilizaban la campana del reloj además de las otras dos: tras la entrada en cada una, un campanero alternaba repicando la grande y la del reloj y el otro volteaba la campana pequeña tirando de una cadena que tiene asida a la cepa, también unos cuatro o cinco minutos, para terminar repicando unos segundos la grande y la pequeña.
Toques de llamada a la Misa: igual que en la fecha, media hora y un cuarto de hora antes, una serie de tañidos diferenciando al final si es el primero o el segundo; en los días laborables se usaba la campana pequeña y sólo el golpe deferencial con la grande; en los festivos se verificaba todo el sonido con la campana grande. El toque de entrada, que en la actualidad consiste en un tercero con el mismo procedimiento que los anteriores, hasta aproximadamente el año 1940 era ejecutado mediante una campana pequeñita, llamada el esquilón que se hallaba con una diminuta espadaña sobre la sacristía vieja adosada a la cabecera de la nave del Sagrado Corazón, accionándola desde la sacristía. Por dicha fecha se suprimió y posteriormente eliminó la espadaña al ocasionar gotera en el edificio.
Toques fijos a diario: del alba, al salir el sol con un repique general abolido por el año 1940), de ángelus y de oración hasta hace un cuarto de siglo, respectivamente a las 12 horas y a las 7 de la tarde, con ocho tañidos en cada campana, comenzando por la pequeña. Quienes estaban trabajando en el campo solían interrumpir la labor y rezaban tres avemarías.
El repique general: Se efectuaba en las ocasiones siguientes: con el toque de oración todos los sábados y vísperas de festivo, a la salida y regreso de las procesiones, al comenzar el rezo de rogativas en torno a la Iglesia (25 de Abril y antes de la Misa de mediodía en los domingos siguientes hasta el verano), en la Misa del Gallo (24 de Diciembre) al llegar al gloria, a la llegada del Obispo en la visita pastoral, en que además la orquesta o banda del Pueblo interpretaba el himno nacional; y, durante los días en que había sermón al atardecer, por ejemplo en los novenarios solemnes, tres repiques consecutivos junto con el toque de oración. Asimismo había repique general cuando salía el viático o comunión para los enfermos: si era para un barrio o aldea, sólo el repique de partida, cuando era para una casa de la Villa el Sacerdote llevaba dos partículas y entonces se verificaba el repique a la salida y al regreso de la Iglesia, le acompañaban personas con velas encendidas y, entre ambos repiques, el sacristán volteaba de vez en cuando la campana pequeña. Tanto si iba a la aldea como al Pueblo precedía al Sacerdote un hombre portando en la mano izquierda una linterna metálica con los laterales de cristal y una vela encendida en el interior y, en la derecha, una campanilla con que daba toques de atención de que pasaba el Santísimo. La gente descubría la cabeza e incluso muchos se arrodillaban. Cuando se cruzaba algún despistado sin quitar la boina o el sombrero el Cura le increpaba En la semana de pascua se llevaba la Comunión a los enfermos del Pueblo, al terminar la Misa de la mañana el día previamente señalado; acudía gran número de personas con velas encendidas y el Sacerdote iba revestido con capa pluvial blanca y banda de hombros y con la cruz alzada y los ciriales y repique general de partida y regreso y el volteo intermedio.
El repique solemne: tenía lugar el día víspera de las fiestas principales del Pueblo (El Carmen y Corpus) a las 12 de la mañana, juntamente con la salva de bombas de palenque que anunciaban la llegada de los festejos.
El toque de alarma: se realizaba cuando había incendio en una o en las proximidades de viviendas. Consistía esta señal en repiques breves (de medio minuto) y consecutivos con las dos campanas a la vez y más lentos en el repique general. Entonces los moradores del Pueblo salían de prisa con cubos en la mano al lugar del siniestro para ponerse en hilera hasta el río o el pozo más cercano pasando los cubos llenos de agua de mano en mano y depositar en el fuego (hasta la década de los 50 no hubo bomberos en la Empresa Calvo Sotelo, los primeros de As Pontes).
Los toques de difunto o de funerales: por un difunto doblaban las campanas la mayor parte del día, desde el fallecimiento hasta el funeral, con dos golpes en la campana pequeña y uno en la grande si se trataba de una mujer y al revés, dos en la grande y otro en la pequeña, siendo un hombre. Tres en cada una cuando el fallecido era el Cura. Cuando acababa de ocurrir la defunción siendo en la Villa o lugares próximos, durante los primeros minutos estos tañidos se realizaban de forma muy suave, a los que denominaban toques de agonía. Para las funciones de aniversario doblaban desde el toque de ángelus de la víspera y alternando con un sonido en cada campana indistintamente fuere difunto o difunta. Por los suicidas era diferido el funeral durante varios días y sólo sonaban las campanas desde la víspera y al igual que para los aniversarios. Precedía a la comitiva del entierro sólo la cruz y a media hasta (sin el mango) y en vez de cantar el miserere era simplemente recitado por el Sacerdote. En las salidas para la conducción del cadáver, si la casa mortuoria era en la Villa o lugares cercanos, iba el Cura con roquete y pluvial negra, acompañado de varios monaguillos que portaban la cruz parroquial, los ciriales, una bandera negra o guión y los estandartes de las cofradías a las que el difunto estuviere afiliado. Cuando salían de la Iglesia el sacristán volteaba durante unos minutos la campana pequeña añadiendo de vez en cuando un golpe en la grande y repetía este toque si le correspondía pasar a la comitiva por la calle real o por el puente de Isabel II, al transitar por dichos sitios. También doblaban las campanas de la Capilla del Carmen (sólo cuando el difunto o difunta era cofrade) al aproximarse a la misma; y finalmente, en la llegada al cementerio, tañían las campanas de la capilla de allí, siendo estos toques como los de la Iglesia pero apurando más. En las conducciones de la Villa solían acompañar al Párroco algún sacerdote más y no cuando era de la aldea; entonces, al no haber coches fúnebres, el Cura iba a caballo y el sacristán salía con los monaguillos portando los ciriales a esperar el entierro en la entrada del Pueblo, tras dar el indicado toque de salida. La cruz, estandarte y guión venían en manos de paisanos desde la casa a donde eran previamente trasladados y al que traía la cruz le reemplazaba el monaguillo con otra cruz parroquial más destacada que la primera. En los entierros de párvulos (o niños menores de 7 años) al tener el aviso del fallecimiento era tocado un repique especial, llamado vaivén que consistía en comienzo como en el repique general y seguía con golpes alternados lentamente en ambas campanas para concluir como en los repiques ordinarios. Se repetía este toque al salir para la conducción del párvulo. El Sacerdote, precedido de la cruz y ciriales, iba revestido de roquete y estola blanca y durante el trayecto cantaba el salmo Laudate púeri Dóminum y, hecho el enterramiento, había la Misa de Gloria en la Iglesia. Tratándose de un domicilio de aldea era usada solamente la cruz, a mano de un paisano.
La rogación:
La remuneración que percibía el sacristán por todos los servicios de campana era una taza de grano de trigo que pasaba a recoger en el mes de septiembre por las casas a la vez que el Párroco recogía medio ferrado (siete kilos) por el rezo de las rogativas; este tributo se denominaba rogación.
Alguna casa negaba la retribución al sacristán, entonces en vez de doblar a difunto durante la mayor parte del día lo hacía sólo durante mañana y tarde y la gente se daba cuenta de que tal familia regateaba la taza de trigo.
A comunidade cristiá celebra no Xoves Santo a Última Cea do Señor. É o día en que foi instituida a Eucaristía, en que o Señor se fixo servidor de todos mediante o xesto do lavatorio dos pés, e en que se proclamou que fixéramos todo aquilo en memoria súa, xurdindo o ministerio do sacerdocio e a celebración da Eucaristía nas comunidades.
O Xoves é o día en que a Eucaristía ten un especial significado, pois lémbrase a Última Cea e a mensaxe do mandamento novo: Amádevos os uns ós outros. Este día ten un profundo sentido eucarístico polo que antigamente se buscaba a atención na Eucaristía como centro. Por este motivo cubríanse as imaxes dos Santos e todo o que distraese a mirada (tamén durante a Coresma) de xeito que o Sagrario destacase perante os fieis.
O Venres Santo non hai consagración. O Venres Santo é o día da ausencia do Señor, polo que o seu facerse Eucaristía non ten sentido nese día. Por este motivo a comunión que se compartía o Venres Santo era a que se gardaba dende o Xoves. O lugar onde se reservaba a comunión chamouse Monumento e nel orábase dun xeito especial na noite do Xoves e na mañá do Venres.
No século XVIII os monumentos fixéronse moi sofisticados, fortemente adornados e iluminados. Situábanse ben altos para destaca-la importancia do que se celebraba. En As Pontes chegouse a colocar o sagrario na parte máis alta do Altar Maior (onde agora está a Virxe da Asunción), con escaleiras ascendentes. No fondo do Monumento colocábanse ás veces grandes telóns finamente pintados, con debuxos alegóricos e eucaristícos.
O palio baixo o que se leva o Santísimo cando se saca procesionalmente, non data de máis aló do século XIII, e o seu uso fíxose moi axiña extensivo ós príncipes, ós bispos e a algúns opulentos nobres, benfeitores, protectores ou patróns das igrexas e conventos.
Nalgunhas vilas cubríase ó sacerdote que levaba o Santo Viático ós enfermos cun grande paraugas, en sustitución do pequeno palio empregado noutras partes.
Vivíu entre 1200 e 1240, mercedario (podemos ve-lo escudo da Orde da Merced no seu hábito) Represéntase cunha custodia na man e o capelo cardenalicio. A piedade popular venerouno como Santo. Urbano VIII aprobou o seu culto universal en 1626, Alexandro VII inscribiuno no Martiroloxio Romano no 1657 e en 1681 Inocencio XI extendeu a súa festa para o 31 de agosto en toda a Igrexa. Denomínase popularmente Nonato polo feito de que veu ó mundo tras morrer a súa nai. Considérase patrono das parturentas.
Asador de Obleas (XX)
Asador de Obleas eléctrico (XX)
O velo humeral é empregado polo sacerdote na exposición do Santísimo e na súa procesión para agarralo dende os seus extremos. A peza sitúase en torno ós hombreiros sobre o óso humeral polo que de aí recibe o seu nome.
No seu centro soe ter algún motivo eucarístico bordado ou pintado: ave fenix, pombas, cáliz, crismón
Cortinilla Expositor de Somede (XX)
Purificador (XX)
Palia (XX)
Obra das Nais Concepcionistas de Viveiro. Probablemente é un traballo de bordado que se realizou no 1957, segundo figura no libro de fábrica da parroquia.
A principal vestidura litúrxica foi en todo tempo a casula, chamada polos latinos casula ou cambula, e polos gregos planeia; que nun principio era un vestido seglar cunha orixe que se quere buscar na toga romana, composta dunha especie de capa pechada por todas partes e con carapucha, que aínda usaban no século VIII os sacerdotes e diáconos coma traxe da vida común.
A casula litúrxica conservou toda a Idade media o corte da casula dos legos, chamada así porque cubría completamente ó que a levaba, como unha pequena casa, a súa forma viña a se-la dunha capa das comúns cosida por diante, de xeito que constituía un redondel sen máis apertura que a precisa para mete-la cabeza, coma a dos ponchos ou capotes de monte usados nos campos.
Na segunda metade do século XV, e tal vez nalgunhas localidades mesmo moito despois, déuselle a figura de guitarra, que non era outra cousa máis ca esaxeración do corte dado na Idade Media a algunhas, facéndolles unha pequena punta por diante e outra por detrás e un lixeiro escote recto a xeito de chaflán ou raedura polos lados.
As primitivas casulas eran de lá; logo fixéronse de seda lixeira, e sen forro, e máis tarde de tisú e bordados de ouro e prata, co que se aumentou considerablemente o seu peso e foi necesario recortalas polos lados para que o celebrante puidese manexa-los seus brazos.
Na iconografía da Idade Media, os bispos aparecen sempre con ela, e raras veces se atopa con ésta ós sacerdotes, aínda que a empregaban así coma os diáconos e subdiáconos.
Dáselle ás capas pruviais a mesma orixe que á casula, e pénsase que nun principio eran as casulas procesionais. No século VII abríronse por diante e tomaron o nome de cappae e de pluvialiae cun capuchón que foi moi longo e puntiagudo ata o século XVI.
Tiña ricos broches ou ágrafos cos que se suxetaban as capas no peito no lugar da tira de tela que logo se empregou.
No Renacemento tiveron grande valor artístico, cheas de magníficas orlas con preciosas figuras bordadas finamente con variadas cores.
Bolsa óleos (s. XIX)
Bolsa Viático (s. XIX)
Durante a Coresma e ata o Domingo de Resurrección os santos permanecían cubertos para que a atención se centrase nos elementos propios de cada día da liturxia e para que o Sagrario tomase un espacio destacado.
As xentes lembran como nos tempos da Empresa Calvo Sotelo se lles axudaba ás familias para celebra-la comunión dos fillos (traxe-chocolate) e como era típico vivir este sacramento en torno a esta imaxe da Inmaculada.
Pertenceu á un dos retablos laterais da Igrexa de As Pontes, máis acorde co retablo central da parroquia, no 1908 trasladouse á capela de Illade. A pesares do seu mal estado de conservación podemos apreciar a importancia que se daba no barroco ó ornamental, así como a valoración pola Eucaristía que se situaba sempre nun lugar destacado. Temos que ter en conta que os retablos das parroquias de As Pontes e de A Vilavella contan con expositores para o Santísimo na súa parte central elevada.
Relieve de querubíns en predela (s. XVIII)
Candelabros
Lámpara Votiva (principios s. XX)
Os grupos de teatro da Acción Católica aproveitaron o revés do vello telón para construir os escenarios dos teatros. Esto fixo que se conservasen só pequenos fragmentos nos que podemos observar o fermoso rostro dunha muller ¿María-Eva? e uns personaxes grutescos ou pequenos demos.
Prata na súa cor, século XVIII, autor Varela (Mondoñedo). Custodia coa mesma factura que a de As Pontes realizada polo mesmo autor. Ten 16 lancetas e 14 raios rematados en estrela. O remate superior é unha cruz flordelisada que é propia nas obras do autor. Ostensorio montado sobre nubes en relieve. Nó central en semiesfera con base do mango cara abaixo. Pé adornado con cabuxóns.
Prata na súa cor, século XVIII, autor Varela (Mondoñedo). Sinxelo ostensorio decorado con soga e perforacións. Raios que rematan en estrela. Aureolas invertidas alternando con raios (14 raios e 14 lancetas). Remate superior cruz flordelisada. Mango con nudo central liso e dúas molduras. Pé sinxelo en tres escalóns.
Foi un prateiro mindoniense moi activo nas derradeiras décadas do XVIII e os principios do XIX e atópanse numerosas obras coas súa marca tanto na Mariña lucense como na zona de As Pontes.
O rexistro das súas actividades durante seis décadas fainos pensar na posibilidade de existir dous prateiros co mesmo nome, pai e fillo, que traballaron activamente empregando a mesma marca.
O Cáliz dos Montenegro
Segundo unha inscripción da súa base don Vasco Sanjurjo de Montenegro (sacerdote do barrio de Solloso) regalou este cáliz á parroquia de O Freixo en 1591. Este sacerdote foi enterrado na Igrexa de O Freixo ata que o seu herdeiro Alonso Sanjurjo de Montenegro, rexidor da vila de Viveiro entre o 1595 e 1606, traslade os seus restos á tumba da capela de San Ildefonso (do bautismo) na Igrexa de San Francisco de Viveiro, custeada e mandada levantar por eles. A familia Montenegro foi unha grande propietaria de bens en O Freixo, en As Pontes, en Viveiro e Mondoñedo, serán os seus descendentes os que poñan explendor na edificación da Igrexa de O Freixo, e os que levanten as capelas de Pena de Francia e Merlán.
Foi realizado probablemente por prateiros de Galdo (Viveiro) e na súa composición descubrimos unha parte máis antiga (a base) e unha máis recente na copa con pestana.
O Venres Santo é o día da paixón e morte do Señor, a Cruz é o símbolo cristián que preside este este día. En torno á Cruz van xirando as celebracións e oracións do Venres Santo. Realizase a oración do Vía Crucis (O camiño á Cruz). No Venres Santo non hai celebración da Eucaristía, pois o Señor está ausente, sustitúese polos chamados Oficios do Venres Santo nos que se fai unha lectura solemne dos textos da paixón e morte de Xesús, se realiza unha oración especial polas cruces do noso mundo (Oración Universal), e se vive a adoración da cruz. Ó rematar os oficios, algo entrado o serán, realizábase a procesión do Santo Enterro e da Soedade.
Quedan, nembargantes, en As Pontes, signos de semanas santas máis antigas nos que se levaba a cabo o Encontro da morte do Señor con figuras articuladas na mañá do Venres, e o Desencravo a primeira hora da tarde do Venres na Praza do Hospital.
O Vía Crucis era unha oración moi relacionada cos Venres e especial do tempo de Coresma. En tódalas igrexas e capelas existía un Vía Crucis que fora erixido solemnemente e colocado con coidado nos muros do templo, de xeito que puidese ser rezado seguindo cada estación (deambulando). Na entrada de moitas igrexas, e mesmo nos camiños, edificábanse as 15 cruces para a realización desta oración. No presente libro de capelas podemos observar cómo se deixaba constancia baixo documento da colocación dos Vía Crucis.
As estacións do Vía Crucis son:
I.Xesús é condeado a morte
II.Xesús carga coa cruz
III.Xesús cae por primeira vez
IV.Xesús encóntrase coas mulleres
V.Simón de Cirene axuda a Xesús
VI.A Verónica limpa o rostro de Xesús
VII.Xesús cae por segunda vez
VIII.Xesús consola ás piadosas mulleres
IX.Xesús cae por terceira vez
X.Xesús espido das súas vestiduras
XI.Xesús cravado na cruz
XII.Xesús morre na cruz
XIII.Xesús nos brazos de María
XIV.Enterran o corpo de Xesús
Neles faise consta-la solemne colocación dos Vía Crucis en cada unha das capelas.
Demasiado grande, escurecía os muros e facíaa máis pequena, polo que foi retirado no seu último arranxo e estase a reparar para colocarse na Igrexa de A Vilabella. Trátase dun Vía Crucis de láminas da primeira metade do século XX.
Non se conserva máis que algunha das súas estacións e nun precario estado. Adornaba os muros do vello templo.
Vía Crucis de O Deveso (1902)
Vía Crucis de As Pontes (primeira metade do século XX)
CRUZ DE A VILABELLA (finais do XVII-principios XVIII)
Nesta época imprímese dramatismo sobre os cristos e fórzase a súa expresión esaxerando a presencia de sangue. As homilías facíanse no Venres Santo cun Cristo como apoio visual para a predicación. A Cruz comeza tapada no Venres Santo e descúbrese despois do relato da paixón leído na celebración coa aclamación: Mirade a árbore da Cruz onde estivo cravada a salvación do mundo.
Nos oficios do Venres líase con solemnidade o relato da paixón, que levou a autores como Haendel a crear oratorios musicais como a Paixón segundo San Mateo ou segundo San Xoán para darlle maior viveza á lectura mediante a súa interpretación musical.
Farois da procesión da Soedade en As Pontes (principios do XX)
Anda da paixón de A Vilabella (s. XIX)
Este paso foi traído de Santiago no 1963, realizado en cartón pedra, o seu prezo foi de 5.060 pts. Desfilou durante vinte anos na procesión da Soedade. Na actualidade atopábase no coro de Santa María de As Pontes.
Madeira. Non é unha imaxe de vestir senón que é talla completa. Trátase dunha imaxe articulada así tamén a Virxe das Dores de Santa María de As Pontes- que deixa constancia da escenificación do Encontro na mañá do Venres Santo. O resto das tallas articuladas foron trasladadas no seu tempo á Capela de O Caneiro. A tradición de facer o Encontro con figuras articuladas era algo moi común e consérvase en vilas como Fisterra, Mondoñedo e Viveiro tendo unha orixe nos monxes franciscanos e dominicos. A presencia de dominicos en As Pontes está constatada na imaxinería, en varias cofradías, así coma a de mercedarios e franciscanos de Padrón en relación coa capela do Carme.
Santa María de As Pontes
Autor: Vicente Jerónimo Varela
Imaxe da Piedade (s. XVI)
A Vilabella
Madeira policromada. Os priegues do manto e as faccións dos rostros están especialmente coidados. A imaxe de A Piedade ten unha forte presencia en A Vilabella, onde tamén o Cruceiro se centrou nesta imaxe para a súa confección (ver cartel da exposición). O momento da piedade é dos máis cargados de dramatismo na imaxinería e estivo moi presente nos séculos XV e XVI, onde tamén Miguel Anxo realizou a súa orixinal obra máis coñecida xunto co Moisés e o David. María acolle nos seus brazos ó seu fillo morto, descendido da cruz.
A nova liturxia do Concilio Vaticano II (1963-1965) prohibíu a utilización do negro nas celebracións e procesións.
Santa María de As Pontes
No 1895 emigrantes cubanos regalaron á parroquia de As Pontes unha imaxe do Corazón de Xesús que foi sustituida no 1950 pola actual, realizada en Santiago de Compostela con José de Rivas, que falecería ó ano seguinte. O seu precio foi de 4.947 pts. Rivas é o autor de moitos dos pasos da semana santa de Viveiro (Bico de Xudas, Cristo da Agonía, A borriquiña ) polo que atoparemos parecido no seu rostro coas obras de Rivas.
Este estandarte foi sustituido por outro en 1956.
Nos libros de fábrica da parroquia de As Pontes constan os gastos no século XIX da construcción do palco que se facía na praza do hospital para a escenificación do desencravo na primeira hora da tarde do Venres Santo.
O desencravo realizábase cunha imaxe dun Cristo articulado que era descolgado da cruz mentres un predicador comentaba o sentido deste momento dende o seu frente. Ten unha orixe medieval e nace baixo a influencia de monxes mendicantes.
Íanse quitando os cravos, mentres se descolga cuns lenzos, antes quitárase a cartela do INRI e a coroa de espiñas, que logo portaban os nenos na procesión ata a Igrexa en bandexas. Ainda que o desencravo xa non é lembrado polas xentes do pobo, dado que se deixou de facer a principios do século XX, sí é lembrado o feito de levar na procesion do Venres os elementos da Cruz.
Cravos (XIX)
Látigo (XX)
Cartela do INRI (XIX)
Coroa de Espiños (XIX)
SANTO ENTERRO
Urna do Santo Enterro
No retablo de As Dores, na Igrexa parroquial, consérvabase a antiga urna desta procesión. Nos anos cincuenta realizouse estoutra que saía á rúa co Cristo do desencravo. No seu interior podemos observar misais dos séculos XVI-XVII e XVIII con imaxes ou láminas da paixón.
DAS TEBRAS Á LUZ
Soportes para o oficio de tebras de O Deveso (s. XIX)
A procesión do Encontro de Resurrección
Existíu ata mediados do século XX. A imaxe da Virxe das Dores saía da Igrexa pola porta central cuberta cun pano escuro e dirixíase polo exterior á parte posterior da Igrexa. Á súa vez, por unha porta hoxe tapiada- no lateral do templo, saía a custodia co Santísimo baixo palio. Ámbalas dúas procesións atopabanse detras da Igrexa, retirábaselle-lo veo negro da Virxe e puñiaselle un pano branco sobre o manto. Nese momento tocábanse as campás e celebrábase o feito da Resurrección, volvendo en procesión ata o interior da Igrexa a través da porta principal.
Esfera do reloxo de As Pontes (s. XIX)
O reloxo da Igrexa foi cedido no século XIX polo Concello de Vilalba ó de As Pontes a cambio de cen fanegas de trigo nun ano de fracaso nas colleitas. O edificio do Concello (a casa nº 1 da praza da Igrexa Casa de Román) non era adecuada para a colocación e foi fixado na fachada da Igrexa ante a nave das Dores.
Actuaba movido por dúas pesas de granito que baixaban ata o chan por un encaixonamento adosado ó interior da fachada. Facía soar as horas e as medias horas nunha pequena campá; aínda existe no lado norte do campanario, mediante un cable que accionaba o martelo exterior da campá.
O Concello tiña encargado a un reloxeiro da Vila para subirlle as pesas mensualmente e coidalo, retribuíndolle cunha exigua cantidade anual. O derradeiro reloxeiro que o atendeu foi o Señor Xosé Bouza.
Na ampliación da Igrexa no 1964 preveuse seguir a usalo, polo que a ventá redonda da fachada posúe o diámetro exacto da esfera do reloxo e quedou adaptado un baixante na nova fachada para o deslizamento das pesas, ante a nave do Sagrado Corazón. Pero, ó quedar máis distante que na antiga fachada e perder o cable a súa verticalidade, iso levou consigo que a tracción da pesa quedase insuficiente para mover o martelo que facía soar a campá e entón o reloxo foi retirado.
A mediados do século XIX colocáronme na antiga fachada
da Igrexa de Santa María de As Pontes.
Eu fun o protagonista do tempo deste pobo,
A referencia da vida e das horas para as súas xentes
durante máis de 100 anos.
Ante min pasaron máis de tres guerras.
Din que o reloxio de sol que todavía hai no campanario me facía a competencia, pero contan que poucas veces me gañaba.
Hoxe eu son o cronista que che presento esta exposición :
Memoria Viva. Porque o tempo fainos perder a memoria moitas veces, e outras tantas temos que face-lo esforzo de recupera-la
memoria do tempo.
Está adicada a todos vós, que me acompañastes
nas horas e nos minutos, que onda min vivistes
xunto a tódalas pezas que hoxe presentan ante vós a vosa vida.
Son as pezas relacionadas coa Semana Santa
que hoxe voltan para facer memoria, para valoralas
con agarimo e miralas coa tenrura
que nos regalou
-coma o tempo-,
Deus.
Foi moi venerada no pobo e mesmo unha rúa leva o seu nome. Os veciños da rúa San Xoán son a memoria dun hospital porque en Tras de A Ponte existira unha finca denominada Obra Pía (entre a ponte romana e a nave de Severiano), que fora adquirida polos monxes da Orde dos Hospitalarios, sucesores da Orde de Malta no século XII. Con esta propiedade; é dicir, cos seus productos, era financiado o Hospital que fundaran en As Pontes e na praza que leva o seu nome. Este edificio atopábase nas fincas número 5 e 8 da mesma. Da súa existencia informa o Censo do Marqués da Ensenada, redactado en As Pontes en 1755, no que o define como Hospital para pobres, peregrinos e viandantes.
Moitos testamentos deixaban algo para esta obra benéfica. A Cofradía do Carme tén tamén en conta esta obra á hora da súa solidaridade, como refrexan os seus estatutos do século XVIII.
Ó ser privado o Hospital do seu medio de financiación pola desamortización deixou de actuar tendo que retirarse o Médico que o asistía e as persoas que prestaban servicio. Pasou a ser Escola Nacional ata o 1915 en que foi demolido por orde do Alcalde D. Alfonso Yllade.
A imaxe de San Xoán está vinculada á orde de Malta, e foi trasladada á Igrexa Parroquial dende unha pequena capela-hornacina no frontal do edificio do hospital.
A Asociación que estamos a crear de estudios históricos Hospital de San Xoán quere lembrar esta obra e ser memoria viva do que xa é historia.
Dende esta exposición agradecemos a cantos nos visitastes, agardando que revivírades moitas experiencias, así como que descubrírades algo máis do pasado do voso entorno.
AS PONTES ABRIL DE 2004
Agradecementos
Ás parroquias de Santa María de As Pontes (capelas de O Carme, San Vicente de Pontoibo, Os Remedios de Marraxón, San Critovo de As Farrapas), Santa María de A Vilabella, San Xoán de O Freixo, Santa María de Insuafiz de O Deveso, Santa María de Espiñaredo, San Mamed de Somede.
Ó Concello de As Pontes. Departamento de Cultura.
A Hugo Arias, pola fotografía e deseño do Cartel da Exposición.
A J. M. Campello pola música ambiental.
A Mari Antón Rego polo traballo de secretaría.
Ás xentes do equipo da Radio Local e da Televisión Local.
Ó Museo Etnográfico do Monte Caxado e a Xosé Ferro, en especial.
A cantos veciños nos facilitaron material fotográfico.
A Manuel Vila e ó seu Pai por darlle memoria fotográfica á Semana Santa.
A Fabián polo traballo dixital de catalogación da orfebrería relixiosa.
As asociacións locais e membros das mesmas que nos botaron unha man, un estímulo e todo o apoio.
A don Enrique Rivera Rouco, polo camiño aberto.
A cantos veciños colaboraron na embalaxe e traslado coidadoso de cada peza co agarimo que merecía: Tono, Teresa, Fina, Isabel, Manolo Antón, Clara, Juan, José Mari, Sindín, Celia, Toñito, grupo Scout, Rosa, Flora, Eloy, Roberto e a tantos outros
A Carlos Adrán Goás, director do Centro de Estudios Viveirenses, polo seu asesoramento e catalogación.
A cantos visitando esta exposición revivistes algo de vós mesmos.
A cantos aprendistes a olla-la Semana Santa.
A cantos descubristes ás tradicións relixiosas dun tempo.
A cantos explicades ós vosos netos o que foi isto un día
Co mesmo agarimo co que os membros da asociación Hospital de San Xoán o levamos a cabo, queremos tamén dárvo-las gracias.
Inventario da Exposición Memoria Santa
Mercado Vello de As Pontes 3 ó 26 de Abril de 2004
Cortesía de Xabier Martínez